رفراندوم یا همه پرسی تا کنون در ۴۱ سال اخیر، ۲ بار در ایران برگزار شده است. یکی رفراندوم جمهوری اسلامی در فروردین ۱۳۵۸ و دیگری رفراندوم بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸. بار اول ۲۰ میلیون نفر رای آری دارند و بار دوم، ۱۶ میلیون نفر در ۶ مرداد ۱۳۶۸، آری گفتند. در این رفراندوم بازنگری قانون اساسی، نام «ولایت» به نام «ولایت مطلقه» تغییر پیدا کرد و شورای رهبری حذف شد.

از مجموعه ۲۰ میلیون و ۲۸۸ هزار رای ماخوذه در همه پرسی فروردین سال پنجاه و هشت، ۱۴۰ هزار و ۹۶۶ نفر «نه» گفته بودند اما در مقابل، ۲۰ میلیون و ۱۴۷ هزار نفر «آری» گفتند تا ۱۲ فروردین، روز جمهوری اسلامی نام گذاری شود.

خبرگزاری ایرنا در آبان ۹۸ در مطلبی با عنوان آیا پیشنهاد برگزاری رفراندوم درایران، خلاف قانون اساسی است؟ نوشت که ۴۱ سال است که جواب روشنی برای این موضوع نداریم. حسن روحانی در آیین آغاز رسمی سال تحصیلی دانشگاه ها نیز به این موضوع اشاره کرده بود و گفته بود:

یک عده معتقدند که مشکلات موجود جز با قدرت‌نمایی و شکستن دشمن میسر نیست و یک عده نیز معتقدند می‌توان بسیاری از مشکلات را با گفت و گو حل و فصل کرد…اگر با راهکارهای ارائه شده برای موضوعاتی که بیش از ۴۰ سال است راجع به آن‌ها بحث می‌کنیم به نتیجه نرسیدیم، باید همه‌پرسی کنیم.

روزنامه کیهان نیز در واکنش به صحبت های رفراندومی در اواخر مهر  ۹۸ نوشت:

تسلیم که به رفراندوم و مذاکره نیاز ندارد، برای تسلیم شدن نیم متر پارچه سفید کافی است تا در مقابل آمریکا روی دست بلند کنید!» کما اینکه عبدالله گنجی، مدیر مسئول روزنامه جوان در شماره روز یکشنبه (۲۸ مهر) این روزنامه نوشته بود: «این سخنان، حرف‌های قشنگ و عوامانه‌ای است که تاریخ مذمت خواهد کرد، هر چند عده‌ای امروز برایش کف بزنند.»

حسن روحانی، رییس‌جمهور دوباره به بحث رفراندوم وارد شد و این بار در همایش استانداران و فرمانداران سراسر کشور که روز دوشنبه ۷ بهمن  ۹۸ برگزار شد و صدا و سیما از پخش مستقیم این سخنرانی امتناع کرده بود گفت که ما در آستانه سی و هفتمین انتخابات ملی هستیم نه انتصابات.

بازتاب سخنرانی جنجالی روحانی درباره انتخابات مجلس در روزنامه های سه شنبه ۸ بهمن ۹۸

از آن انتخابات اولی که در فروردین سال ۵۸ با همه‌پرسی و رفراندوم شروع شد که البته بعضی‌ها از کلمه «رفراندوم» خوششان نمی‌آید، اما پایه انتخابات ما از رفراندوم بود و از همه پرسی شروع شده است. نظام ما روی رفراندوم است و پایه اصلی آن رفراندوم است و آن همه پرسی اول بود که تعیین کرد نظام ما جمهوری اسلامی است.

این اظهارات رئیس جمهور درباره رفراندوم، بازتاب‌هایی در رسانه‌های داخلی به خصوص در رسانه‌های منتقدان دولت داشته است. به طور کلی، طیف موسوم به اصولگرایان همواره آن طور که حسن روحانی گفته بود، به کلمه رفراندوم و همه پرسی حساسیت خاصی نشان داد و حمایت شفافی در این باره ارائه نکرده اند.

اگر چه طیفی از اصول گرایان آن را مترادف کلمه ناسزا و زشت می‌دانند و به قولی با شنیدن موضوعات مربوط به همه پرسی در ایران عصر۱۴۰۰، از کوره در می روند!، اما برگزاری رفراندوم در قانون اساسی ایران پیش بینی شده است و حتی قانون اساسی نیز موجودیت خود را متکی به رای مردم بر اساس همه پرسی میداند که مشروعیت پیدا کرده است. لذا این که موضوع رفراندوم در مسائل مختلف، مترادف براندازی تلقی شود، از نظر قانون اساسی، اعتبار ندارد.

رفراندوم سعی می کند که فصل الخطاب همه اندیشه ها و جریان ها و تفکرات و سیستم ها باشد و با مراجعه به رای ملی و پذیرش رای اکثریت، اقدامی عملی می شود. تصمیم گیری در رفراندوم، نظر مردم است و اگر درباره همه موضوعات در نظام های مردم سالار، همه پرسی برگزار نمی شود،‌ بخاطر هزینه های زیاد برگزاری رفراندوم است.

در کشوری مثل سوئیس، در موضوعات زیادی، همه پرسی صورت می گیرد. به این بحث بیش از این نمی‌پردازیم و علاقمندان به مباحث رفراندوم را ارجاع می‌دهیم به کتاب هایی که در بازار نشر ایران در این زمینه در سال های اخیر تالیف و منتشر شده است.

کتاب‌شناسی رفراندوم در ایران

• کتاب برگزاری اولین رفراندوم جهانی طراحی از محمود نورمحمدی. سال ۱۳۷۹ تبریز
• کتاب رفراندوم، رستاخیز قانون. نوشته امیر حسین زارعی محمود آبادی نشر بکراندیشان سال ۱۳۹۷ یزد
• کتاب رفراندوم انحلال مجلس هفدهم: شمارش معکوس کودتای ۲۸ مرداد. نوشته علی میر انصاری. نشر مدید سال ۱۳۹۷
• کتاب منشور ملی ایرانیان، رفراندوم. نوشته علی کردان. نشر سروش سال ۱۳۸۱
• کتاب بررسی و ارزیابی نظام حقوقی همه پرسی و تحلیل آرا عمومی. نوشته مرضیه سادات جعفریان. نشر اندیشه کامیاب ایرانیان سال ۱۳۹۸
• کتاب تبیین حقوقی همه پرسی در حقوق اساسی ایران. نوشته سید علی حسینی شیدا نشر فرهوش سال ۱۳۹۶