مجله خبری«رهوا».گروه مدافع آزادی اینترنت موسوم به «Keep It On» هشدار داد که چنین «خاموشی هایی نباید فرصت تبدیل شدن به یک هنجار جدید را پیدا کند». دوازده ماه بعد اما دقیقاً به همانجا رسیده ایم و قطعی اینترنت به یک هنجار پذیرفته شده و مکرر تبدیل شده است. بر اساس ادعای یک گروه مدافع آزادی اینترنت به نام Access Now، قطعی اینترنت در منطقه کشمیر تحت کنترل هند به طولانی ترین خاموشی اینترنت در یک دموکراسی تبدیل شده که ۱۳۵ روز از آن گذشته و همچنان ادامه دارد. تنها دولت های تمامیت خواه چین و میانمار دوران حاکمیت نظامیان دسترسی به اینترنت را برای مدت زمانی بیشتر از این قطع کرده اند.

قطع اینترنت در بخش هندی کشمیر پس از آن رخ داد که نیروهای نظامی این کشور بدنبال لغو خودمختاری این منطقه در زمینه قانونگذاری به این بخش از کشور اعزام شدند. اما قطع اینترنت باعث شد که بسیاری از کشمیری ها از دلیل قطع شدن اینترنت در منطقه خود خبر نداشته باشند. و بدون دسترسی به اینترنت، آن ها از همان روزهای اول به طور کلی از بحث جهانی خارج شدند زیرا رساندن پیام مردم این منطقه به خارج از کشور به امری بسیار سخت، اگر نه غیرممکن، تبدیل شده است. آنقدر از عدم دسترسی کشمیری ها به اینترنت گذشت که اپلیکیشن پیام رسان WhatsApp به دلیل عدم فعالیت، شروع به حذف اکانت های ساکنان این منطقه کرده است.

دیوید کایه، گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه آزادی عقیده و بیان، قطعی ادامه دار اینترنت را «محاصره ارتباطی» و «تنبیه جمعی بدون حتی اعلام یک دلیل اصولی» دانسته است. این هفته نیز تاکتیک قطع اینترنت به دیگر نقاط کشور هند سرایت کرد، در شرایطی که مقامات رسمی مناطق مختلف هند، از جمله بخش هایی از پایتخت، دهلی نو، در میان اعتراضات گسترده نسبت به لایحه جدید و جنجال برانگیز شهروندی این کشور دست به قطع خطوط تلفن و اینترنت زده اند. ده ها میلیون نفر از مردم هند در پی قطعی های جدید، دسترسی خود به اینترنت را از دست داده اند. این عمل دولت هند باعث خشم گسترده مردم شده و توسط برخی سیاسیون و قضات کشور نیز با مخالفت مواجه شده است.

با این وجود، سانسور رو به افزایش اینترنت در هند با استقبال چین مواجه شده است، جایی که رسانه های دولتی از آن به عنوان تایید رویکرد تمامیت خواه و سرکوبگرانه پکن یاد کرده اند. یکی از رسانه های دولتی چین گفته است که اعتراض ها در هند نشان می دهد که «قطع کردن اینترنت در شرایط اضطراری باید به یک رویکرد استاندارد برای کشورهای مقتدر» تبدیل شود. این روزها اینترنت به بخشی جدایی ناپذیر از کار، سرگرمی و به طور کلی زندگی مردم شده و می توان آن را در زمره نیازهای اساسی مردم در کنار خوراک، پوشاک، مسکن و غیره قرار داد. قطعی اینترنت کابوسی است که این روزها بسیاری بیش از هر چیز دیگری از آن واهمه دارند، شرایطی که نمونه واضح و ملموسش را در ماجرای قطع شدن اینترنت بدنبال ناآرامی های آبان ماه در ایران و همچنین در طی ماه های گذشته در عراق، به دلایلی مشابه، دیده و شنیده ایم.

همه چیز از کجا شروع شد؟

بعد از شورش های قومیتی و ناآرامی های خشونت آمیز در استان غربی سین کیانگ در سال ۲۰۰۹، مقامات چینی دسترسی به اینترنت و خطوط تلفن در سراسر این منطقه را قطع کردند. اگر چه قطعی اینترنت تا قبل از آن در دیگر نقاط جهان نیز اتفاق افتاده بود اما این موارد اغلب تصادفی بوده و در نتیجه آسیب به کابل های زیر دریا که بخش عمده ای از زیرساخت اینترنت را تشکیل می دهند رخ داد. حتی با قطع ارتباط مردم سین کیانگ با خارج از منطقه و کشور، جدایی مردم این منطقه از خانواده و دوستانشان در دیگر نقاط و نابودی کسب و کارهای اینترنتی بیشتر تلاشی برای انحراف افکار عمومی بود، تاکتیکی که تنها برخی از کشورها مانند چین به آن دست یازیده یا امکان انجام آن را داشتند.

اکنون ۱۰ سال از آن زمان می گذرد و اینترنت انقلابی در زمینه ارتباطات در کشورهای در حال توسعه ایجاد کرده است، در حالی که کشورهای زیادی از تکنولوژی های قدیمی گذشته و گوشی های هوشمند، شبکه های اجتماعی و پرداخت های موبایلی و اینترنتی را با آغوش باز پذیرفته اند که رشد اقتصادی و تسهیل ارتباطات میان اجتماعات را در پی داشته است. با این وجود، در حالی که بر تعداد کشورهایی افزوده می شود که نقش اینترنت را در سازماندهی نیروها برای ایجاد تغییرات سیاسی از نزدیک درک و حس می کنند، قطعی اینترنت به یک رویکرد معمول تبدیل شده است، ابزاری موثر و دم دستی برای کنترل ناآرامی ها و انتقادهای سخت از دولت.

البته این تاکتیک دیگر مختص کشورهای تمامیت خواه و دیکتاتوری نبوده و هند نمونه واقعی چنین کشوری است که بزرگ ترین دموکراسی جهان شناخته شده اما براحتی و در ابعادی گسترده دست به قطع کردن دسترسی شهروندانش به اینترنت می زند. کشورهای آفریقایی نیز سابقه استفاده از این تاکتیک را داشته و زیمبابوه، جمهوری دموکراتیک کنگو، چاد و اتیوپی همگی در تلاش برای کنترل و مهار اعتراضات ضددولتی به قطع اینترنت دست زده اند. این رویکرد با الگوی عمومی سانسور رو به گسترش اینترنت نیز همخوانی دارد و بخشی زیادی از این موضوع به تولید تکنولوژی های بسیار پیچیده تر باز می گردد که زیر نظر داشتن و فیلتر ترافیک آنلاین را برای کشورها آسان تر و البته کم هزینه تر ساخته است. همچنین این موضوع تحت تاثیر مفهومی در حال تغییر از سانسور اینترنت قرار دارد که روزگاری به عنوان یک نبرد منتهی به شکست انگاشته می شد.

دیوار آتشین بزرگ چین (Great Firewall) اما، بدون هیچ گونه تردیدی ثابت کرده است که نه تنها می توان اینترنت را کنترل کرد بلکه انجام این کار باعث تقویت رژیم و ممانعت از شکل گیری و از کنترل خارج شدن جریانات اعتراضی نیز می شود. علیرغم این که ترند قطع اینترنت را در جهان آغاز کرد اما چین به ندرت از رویکرد قطعی اینترنت استفاده می کند. سانسور فضای آنلاین در چین آنچنان پیشرفته و پیچیده است که مقامات نیازی به استفاده از رویکرد تهاجمی و بحث برانگیز قطعی کامل دسترسی شهروندان به اینترنت را ندارند و با فیلتر کردن در همان ابتدای ماجرا، به همان هدفی که در قطع کردن اینترنت مورد انتظار است دست می یابند. برای دیگر کشورها، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، قطع کردن سریع اینترنت می تواند یک راه میانبر جذاب به رسیدن به این سطح از کنترل باشد.

قطعی اینترنت دست پلیس را برای کنترل اعتراضات بدون امکان حساسیت شدید به اتفاقات از طریق رسانه های اجتماعی بازتر گذاشته و دولت را قادر می سازد که مطمئن شود پیام او تنها پیامی است که در یک موضوع خاص شنیده می شود. در سال ۲۰۱۸، بیش از ۱۹۶ مورد قطعی اینترنت در سراسر جهان رخ داد که اغلب آن ها در آسیا، آفریقا و خاورمیانه بوده است. تنها در نیمه اول امسال، ۱۲۸ مورد قطعی اینترنت رخ داده و به نظر می رسد سال ۲۰۱۹ تاکنون بدترین سال در زمینه قطع دسترسی به اینترنت به دلایل عامدانه و متفاوت از حوادث و اتفاقات غیرمترقبه بوده است. بر اساس گزارش گروه های مدافع آزادی بیان، تقریباً نیمی از جمعیت جهان در کشوری زندگی می کنند «که مقامات اینترنت یا شبکه های موبایل را عمدتاً به دلایل سیاسی قطع می کنند».

عواقب مهم قطع اینترنت

از دست دادن دسترسی به اینترنت نه تنها آزار دهنده است بلکه می تواند افراد را از اطلاعات حیاتی در جریان ناآرامی ها محروم سازد که ممکن است برای آن ها خطرناک باشد. چنین کاری همچنین توانایی رسانه ها در پاسخگو نگه داشتن دولت ها و سرویس های امنیتی را کاهش می دهد. بخش بسیار بزرگ و اعظم اقتصاد جهانی به تکنولوژی ارتباطات وابسته است، همه چیز از خرید و فروش سریع سهام تا خدمات تحویل، و قطع اینترنت می تواند واکنش های اقتصادی منفی عظیمی نیز داشته باشد. انجمن تحقیقات در مورد روابط اقتصاد بین الملل هند برآورد کرده است که بین سال های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷، هزینه قطعی اینترنت برای اقتصاد این کشور بیش از ۳ میلیارد دلار بوده است و این در حالی است که از سال ۲۰۱۷ تاکنون چندین مورد دیگر قطعی اینترنت در مقیاس گسترده رخ داده است.

بر اساس گزارش موسسه Internet Society «قطعی اینترنت توانایی شهروندان برای دستیابی به اطلاعات دقیق از منابع دولتی در مواقع ناآرامی و اضطراری را تحت تاثیر قرار داده است. همچنین برای شهروندان، تماس گرفتن با اعضای خانواده و دوستان خود در دیگر نقاط کشور یا دیگر کشورها سخت تر می شود. همچنین در صورتی که قطعی اینترنت توانایی اولین پاسخ دهندگان و تامین کنندگان خدمات درمانی برای هماهنگی و ارتباط موثر در مواقع اضطراری یا یک فاجعه طبیعی جلوگیری کند می تواند تلاش های آنان در این زمینه را ناکام بگذارد». روش های پشت قطعی اینترنت، به خصوص روش قطعی کامل، بسیار ساده و سرراست است.

دولت به سادگی به تامین کنندگان سرویس های اینترنتی دستور می دهد که ارتباطات با دنیای بیرون را قطع کنند، درست مانند خاموش کردن یک مودم خانگی اما این بار برای تمام کشور. وقتی که قطعی کامل اینترنت رخ دهد هیچ راهی برای دور زدن آن وجود ندارد. ابزارهای ضد سانسوری مانند وی پی ان‌ها وقتی که اینترنتی برای استفاده از آن وجود نداشته باشد نیز کاربردی نخواهند داشت. کشمیری ها به قطاری که هر روزه به منطقه مجاور جامو می رود لقب «اینترنت اکسپرس» داده زیرا بسیاری از کشمیری ها به صورت روزانه از آن برای چک کردن ایمیل ها و فعال نگه داشتن کسب و کارهای اینترنتی خود استفاده می کنند.

ابزارهای جایگزین تهیه دسترسی به اینترنت نیز به مقدار زیادی در دوران طفولیت خود به سر می برند. ماهواره هایی که بتوانند اینترنت با پهنای باند وسیع را میسر سازند بسیار گران قیمت بوده و تنها به کمپانی های خصوصی که متمایل به تخطی از قوانین و درخواست کشورها باشند تعلق دارند. شبکه سازی توری (Mesh networking) که از ارتباطات تلفنی و روتری برای ایجاد یک زنجیره جفت به جفت از یک منطقه جدا شده از اینترنت برای دسترسی به اینترنت آزاد استفاده می کند، به چنان ثبات تکثر جمعیتی نیاز دارد که ضرورتاً در همه مناطق، از جمله کشمیر، درگیر با قطعی اینترنت موجود نیست.

چه می شود کرد؟

در بسیاری از موارد، به ویژه در قطعی های گسترده و کامل، قطعی اینترنت می تواند حقوق تضمین شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ و دیگر معاهدات بین المللی را نقض کند. سازمان ملل نیز بر مسئولیت کشورهای عضو در محافظت از دسترسی مردم به اینترنت و آزادی بیان در فضای مجازی تاکید کرده است. نه تنها قطع کردن اینترنت نقض حقوق مورد حمایت سازامن ملل است بلکه مانع از تحقق برنامه های بین المللی در زمینه بهبود اوضاع کار، امنیت و توسعه خواهد شد. داشتن حقوق و تامین آن ها اما کاملاً متفاوت است. در هند برخی موارد قطعی اینترنت در مقیاس فردی به دادگاه کشانده شده و کمپانی های فعال در عرصه تامین اینترنت می توانند نقش مهمی در این نبرد داشته باشند، همان کاری که کمپانی اپل در مقابل تلاش اف بی آی برای زیر پا گذاشتن قوانین رمزگذاری گوشی های موبایل ساخت این کمپانی انجام داد.

اما در بسیاری از کشورها، دادگاه ها مستقل نبوده یا از قدرت زیادی برای برخورد با اقدامات غیرقانونی دولت ها نداشته یا احتمال این که قطعی اینترنت را به چالش بکشند بسیار کم بوده یا حتی تمایلی به انجام این کار نیز ندارند زیرا خود بخشی از این دولت به شمار می آیند. همچنین برخی از کشورها در حال دنبال کردن رویکرد چین در تصویب قوانینی برای فیلتر و کنترل اینترنت و قانونی کردن این کار هستند. صنعت نیز نشان داده که تمایل زیادی برای به چالش کشیدن دولت ها در این زمینه ندارد، برای مثال در مورد چین، جایی که شانس زیادی برای برنده شدن در دعاوی حقوقی در مقابل دولت برای کمپانی های این عرصه، حتی اپل، نیز وجود ندارد.

سال ۲۰۱۹ سالی بود که قطع اینترنت به یک مشکل گسترده و جهانی تبدیل شده و عواقب ناخوشایند اقتصادی و سیاسی مربوط به آن هاغیرقابل انکار بود. بدین ترتیب باید انتظار داشت که سال آینده سالی سخت تر و پرچالش تر برای فعالان عرصه دسترسی آزاد به اینترنت و سازمان های ضد سانسور باشد.